Początki trzeciego sektora w Polsce – na jakie przeszkody napotykali polscy społecznicy

Rok 1989 był rokiem przełomowym nie tylko dla polskiej polityki oraz gospodarki, ale także dla polskiego trzeciego sektora. Wraz z uzyskaniem swobód demokratycznych, polscy obywatele zyskali realną możliwość do legalnej samoorganizacji w wolne od politycznych nacisków zrzeszenia. Zdemokratyzowanie ustroju politycznego dało Polakom szansę na dość swobodne tworzenie i rejestrowanie stowarzyszeń. Z dniem 7 kwietnia 1989 roku weszła w życie Ustawa – Prawo o stowarzyszeniach¹³⁰, która nie tylko oficjalnie zagwarantowała prawo do zrzeszania się, ale również „umożliwiła obywatelom równego, bez względu na przekonania, prawa czynnego uczestnictwa w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań”¹³¹. Efektem nowego prawa był niezwykle dynamiczny rozkwit nowych podmiotów w trzecim sektorze. Jednak z uwagi na współistnienie wielu niesprzyjających elementów, po pierwszej, entuzjastycznej fali rozwój organizacji pozarządowym spowolnił¹³². Na niekorzyść rozwoju sektora pozarządowego wpływ miały zarówno czynniki czysto społeczne, takie jak nieumiejętność, czy nawet niechęć Polaków do podejmowania oddolnych inicjatyw, będąca efektem między innymi braku nieprzerwanych tradycji oddolnej samoorganizacji. Kolejną przeszkodą w rozwoju organizacji pozarządowych była polityka wewnętrzna państwa. Mimo zmiany ustroju, w społeczeństwie utrzymały się stare przyzwyczajenia, które były codziennością w powojennej Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. W minionym systemie władza była scentralizowana – to państwo trzymało pieczę nad sferą społeczną, jak również polityczną i gospodarczą. Trudno było ówczesnej władzy oddać część obowiązków w ręce obywateli. Zmiany dokonujące się w mentalności władzy i społeczeństwa samego w sobie wymagają sporych nakładów czasowych.

Kolejną przeszkodą napotkaną przez społeczników były niesprzyjające i niekompletne przepisy. Mimo istnienia Ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach, wcześniej wspomnianej Ustawy Prawo o stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 roku czy licznych przepisów i regulacji zawartych w innych dokumentach, organizacje pozarządowe nie miały dostępu do pełnej wiedzy prawnej z zakresu ich funkcjonowania. Co więcej, obowiązujące ówcześnie przepisy nie były w stanie dostarczyć odpowiedzi na nurtujące pytania, czy chociażby pomóc przy rozwiązaniu aktualnie trwających problemów.

Dość istotną przeszkodą była kwestia finansowania. Państwo polskie nie dysponowało wystarczającymi funduszami, które mogły zostać rozdysponowane wśród podmiotów trzeciego sektora. Dlatego też, pierwsze pozarządowe inicjatywy finansowane były z środków zagranicznych – głównie pochodzących ze Stanów Zjednoczonych, a następnie z środków unijnych.

źródła:

• ¹³⁰ Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 1989 Nr 20, poz. 104).
• ¹³¹ Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 1989 Nr 20, poz. 104).
• ¹³² M. Nowosielski: Przemiany polskiego trzeciego sektora od 1989 roku, w: Kultura i Edukacja, Warszawa 2010, str. 40.

Powyższy tekst opublikowany został we współpracy z Ośrodkiem Analiz Cegielskiego.