Wolność zrzeszania się

Aby w pełni zrozumieć środowisko prawne, w którym funkcjonują organizacje pozarządowe należy zwrócić uwagę na Konstytucję Rzeczypospolitej Polski z dnia 2 kwietnia 1997 r. Polska ustawa zasadnicza gwarantuje swoim obywatelom wolność zrzeszania się. Według Trybunału Konstytucyjnego wolność zrzeszania się stanowi: „wyraz funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego, które dzięki możliwości samodzielnego tworzenia zrzeszeń zachowuje pewną niezależność od państwa”. Jest ona wyrażona zrówno jako jedno z praw podmiotowych (w art. 58 Konstytucji), ale także jako jedna z zasad ustrojowych państwa (art. 12). Z wolności zrzeszania się niezależnie od obywatelstwa mogą korzystać osoby fizyczne, ale także osoby prawne. Zgodnie z doktryną zrzeszenie się jest rozumiane jako dobrowolna, tworzona przez ludzi struktura, której celem nie jest osiąganie zysków finansowych. Członkowie zrzeszenia się są zobowiązani do ustalenia określonego sposobu podejmowania wspólnych decyzji, a także reprezentacji zrzeszenia na zewnątrz.

W myśl artykułu 58 Konstytucji zrzeszeniami są spółdzielnie mieszkaniowe, spółdzielcze kasy kredytowo-oszczędnościowe, stowarzyszenia, fundację, partie polityczne, związki zawodowe, organizacje społeczno-zawodowe rolników, związki pracodawców, organizacje zawodowe oraz ruchy obywatelskie. Ponadto wolność zrzeszeń gwarantuje możliwość organizowania się w innych dobrowolnych formach, w tym takich, które nie podlegają rejestracji. Natomiast na podstawie art. 25 oraz art. 53 Konstytucji państwo gwarantuje swobodę działania także kościołom oraz związkom wyznaniowym.

Granicą niniejszej wolności zrzeszania się jest zakaz tworzenia podmiotów, których cel lub metody działania są sprzeczne z powszechnie obowiązującym prawem. W ten sposób artykuł 13 Konstytucji zamyka możliwość funkcjonowania jakichkolwiek organizacji, które w swoim programie odwołują się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych organizacji, których program lub działalność zakładają lub dopuszczają nienawiść na tle rasowym i narodowościowym, dopuszczają stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewidują utajnienie struktury lub członkostwa. O zgodności oraz niezgodności celów i działalności partii politycznych ze standardami konstytucyjnymi orzeka Trybunał Konstytucyjny. Pewne ograniczenia w stosunku do zrzeszania się w organizacje dotyczą partii politycznych, do których nie mogą należeć cudzoziemcy (art. 58 ust. 2 Konstytucji RP). Do partii politycznych oraz związków zawodowych nie mogą należeć członkowie służb mundurowych, a także osoby wykonujące zawód sędziego, sędziego Trybunału Konstytucyjnego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, członka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (wynika to z art. 178 ust. 3, art. 195 ust. 3, art. 205 ust. 3, art. 209 ust. 3, art. 214 ust. 2 Konstytucji RP).

Wolność zrzeszania się nie została zaliczona w artykule 233 ust. 1 w pakiet wolności i praw, które nie mogą być ograniczone na czas stanu wojennego i wyjątkowego w związku z czym ogłoszenie stanu wojennego lub stanu wyjątkowego może wiązać się z ograniczeniem wolności zrzeszania się. Takie ograniczenia powinny mieć formę ustawową, a jednocześnie powinny równo traktować wszystkich, niezależnie od płci, rasy, języka, wyznania, urodzenia, majątku czy pochodzenia społecznego. Inaczej sytuacja wygląda w kontekście stanu klęski żywiołowej, który nie stwarza podstaw do ograniczania wolności zrzeszania się.